Beelddenkers & HSP

Deborah ijsbeert door de wachtkamer van het ziekenhuis. Haar dochter ondergaat op dit moment haar derde chemokuur. En opnieuw stelt ze zich voor hoe het ijskoude gif zich verspreidt door Catherines aderen. Haar maag knijpt zo samen van de spanning, dat het lijkt alsof zij de misselijkheid die door haar dochter heen trekt ook voelt. Ze zou alles willen geven om de ziekte van haar dochter over te nemen.

Roni zit naar zijn televisiescherm te kijken: tienduizend mensen zijn op de vlucht voor een oorlog in hun land. Ze zijn al dagen onderweg, vaak zonder voedsel of water. Een vader met holle ogen houdt zijn dode kind in zijn armen. Roni komt uit zijn stoel. Hij kan niet stil blijven zitten. Hij wil iets doen. Een paar dagen later reist hij af met Artsen zonder Grenzen.

Wanneer we pijn ondergaan, verzet ons lichaam zich door in actie te komen. Dat is de bekende ‘vecht- of vluchtreactie’. Maar wat is de bron van die wens om de pijn van een heel dierbaar iemand te willen overnemen? Bij een proef in het laboratorium voor hersenbeeldvorming van Utah Frith, verbonden aan University College in Londen, ondergingen vrouwelijke vrijwilligers een MRI-scan terwijl hun man een elektroshock kreeg toegediend. De vrouwen werden een paar seconden voor de shock werd toegediend gewaarschuwd en konden in een spiegel de hand van hun man zien samentrekken van de pijn.

Wat het team het meest interesseerde, was wat er zich in hun hersenen afspeelde: de emotionele gebieden die werden geactiveerd, waren vrijwel dezelfde als wanneer ze zelf de shock zouden hebben gekregen. Bij deze vrouwen, door liefde verbonden met hun man, leek het alsof het vlies in hun brein, dat ‘mij’ van ‘jou’ scheidt, was geperforeerd.

Volgens de twintigste-eeuwse Amerikaanse filosoof Susanne Langer wordt het ‘membraan van de individualiteit’ onder de invloed van liefde poreus. Vrouwen hebben doorgaans een groter vermogen om de emoties van anderen te voelen dan mannen. En tussen vrouwen – en mannen – onderling komen aanzienlijke variaties voor. Maar deze automatische reactie van onze hersenen is de diepste grond van onze menselijkheid.

Wat zoogdieren van alle andere dieren onderscheidt, is niet alleen dat de moeder haar jong zoogt, maar dat er emotionele gebieden in de hersenen bestaan die verbindingen tussen ouders (vooral de moeder) en kind produceren. De frontaalkwab van de hersenschors (die geactiveerd werd toen de vrouwen hun man zagen lijden) heeft zich in de loop der tijden ontwikkeld om het voor de moeder onmogelijk te maken de kreten van haar kind te verdragen als het van haar gescheiden is. Dankzij dit mechanisme is het kind verzekerd van het constante contact met een volwassene dat zo noodzakelijk is voor jonge en kwetsbare zoogdieren.

Behalve deze verbinding met hen die ons na staan, vormt ons vermogen tot compassie de basis van de roeping van de arts, de drang van de vrijwilliger om zich in te zetten voor een goed doel en het verlangen van ieder mens naar meer harmonie in zijn of haar leefgemeenschap. Volgens de visie van de zeventiende-eeuwse filosoof Baruch Spinoza is het ook de grondslag van de ethiek. In het vermogen van ons lichaam om de emoties van anderen te voelen zag hij de oorsprong van het moreel besef: als hij lijdt, lijd ik, dus moet ik proberen te voorkomen dat hij lijdt. De verbinding die ons verenigt met zowel het leed als het geluk van de wereld om ons heen ligt diep in onze hersenen verankerd. Juist deze verbinding maakt ons mens, tegelijkertijd op zichzelf staand en verbonden, ontvankelijk en verantwoordelijk.